De Vestingwet en het landschap
De Vestingwet kwam aan de vooravond van een dynamisch tijdperk. Het gezicht van Nederland zou in de komende jaren snel veranderen. Steden en industrie groeiden, de spoorwegen breidden uit en nieuwe ideeën vonden ingang in de samenleving. De wereld opende zich, maar tegelijkertijd ontstond er een nieuwe, geheime wereld.
Een geheim landschap
Forten, batterijen, sluizen, schootsvelden, verboden kringen en inundatiekommen, verborgen in het landschap. Het vestingstelsel, hoewel openbaar in het parlement en publicaties, was strikt geheim. Op de grond viel de omvang van de ingenieuze systemen van water en verdediging nauwelijks te onderkennen. Op landkaarten verdwenen verdedigingswerken onder fictieve patronen van sloten en dijken. Op het maken van foto’s en tekeningen rustte een verbod. Het binnenste van forten, verscholen achter grachten en wallen, bleef onbereikbaar voor buitenstaanders.
Functie verloren
Een geheim landschap is het vestingstelsel lang gebleven, zelfs nog jaren nadat de forten hun functie verloren. Halverwege de vorige eeuw begon Defensie de forten af te stoten, maar ook daarna bleven deze veelal afgesloten. Veel forten lagen ook in het buitengebied, zodat de omgevingsdruk door de toenemende bevolking en bedrijvigheid niet direct merkbaar was. Ontdaan van hun nut raakten bomvrije gebouwen in verval en overwoekerd. De natuur begon de forteilanden langzaam over te nemen, slechts bedreigd door nieuwsgierigen die zich als avonturiers op de oude ‘dode weermiddelen’ waagden.
Militair-historisch erfgoed
Het vestingstelsel, dat Nederland ooit had beschermd, werd meer en meer een doorn in het oog. Een sta-in-de-weg voor gemeenten en projectontwikkelaars. Maar gelukkig waren er ook andere geluiden. Er groeide een besef dat de vruchten van de Vestingwet nog steeds hun waarde hadden, niet langer voor Defensie, maar als natuurgebieden, als toeristische trekpleisters en als militair-historisch erfgoed. Na jaren van leegstand en onbruik volgde een kentering: het grootste infrastructurele project dat Nederland ooit heeft gekend, kreeg de volle aandacht van natuurbeschermers, lokale historische verenigingen, ondernemers en overheden.
De rest is geschiedenis. In 1996 verhief UNESCO de Stelling van Amsterdam tot werelderfgoed; de Nieuwe Hollandse Waterlinie volgde in 2021. Veel forten en andere onderdelen van oude verdedigingslinies waren al rijksmonument, gemeentelijk monument of natuurreservaat. Tegenwoordig wordt vrijwel heel het oude vestingstelsel beschermd, terwijl tal van verdedigingswerken zijn gerestaureerd, opengesteld en opgenomen in een fietsroute. Ze kennen inmiddels nauwelijks nog geheimen. Maar wat niet is veranderd: de waterlinies en andere onderdelen uit de Vestingwet bepalen op veel plaatsten in Nederland nog steeds de landschappelijke inrichting – een grote uitdaging voor de toekomst in een landschap dat steeds onder druk staat.
Interactieve kaart
Het NIMH heeft speciaal voor dit onderwerp een Storymap met interactieve kaart gemaakt. Hierop vindt u meer informatie en beeldmateriaal over de linies en stellingen uit de Vestingwet.
